Öz: Tanrı’nın varlığını kanıtlamak (isbât-ı vâcib) kelâm ilminde başlangıcından itibaren üzerinde önemle durulan konulardan biridir. Kelâmcıların yöntemi ise bir bilgi teorisi ekseninde bunu ortaya koymaya çalışmalarıdır. Klasik dönemden günümüze ulaşan kelâm kitapları incelendiğinde, kelâmcıların başlangıçta bilgi konusuna yer verdikleri ve Tanrı‘nın varlığı, birliği ve nübüvvete dair konuları bilginin tanımı, imkânı, türleri ve kaynakları gibi epistemik ilkeler üzerinden tartıştıkları görülmektedir. Bu makalede Muʿtezile kelâmında önemli bir yeri olan Kādî Abdülcebbâr’ın (ö. 415/1025) Tanrı’nın varlığını bir bilgi teorisi ekseninde nasıl kanıtlamaya çalıştığı ortaya konulacaktır. Çalışmada Kādî’nin bilgi ve isbât-ı vâcibe dair görüşleri açıklanırken onunla yakın dönemlerde yaşayan Eşʿarî ve Mâtürîdî kelâmcılarının görüşlerine de yer verilecektir. Böylelikle klasik dönemde kelâmcıların bilgi teorisi ve isbât-ı vâcib konusunda birleşip ayrıştıkları noktalar Kādî ekseninde tespit edilecektir. Bu doğrultuda makalede öncelikle Kādî’nin bilgiyi nasıl tanımladığı ve bu tanımında diğer kelâmcılardan benzeşip farklılaştığı yönler ele alınacaktır. Ardından Kādî’nin akıl, duyular ve haberden müteşekkil bilgi edinme kaynaklarını doğrudan Allah’ın yaratmasına dayalı “zarûrî” ve kişinin kendi kazanıma dayalı “iktisâbî” bilgi türleri kapsamında nasıl tasnif ettiği ortaya konulacaktır. Son olarak Kādî’nin Tanrı’nın varlığı ve başlıca özelliklerini ortaya koyduğu bilgi teorisine dayanarak nasıl ispat etmeye çalıştığı ele alınacaktır.

Anahtar Kavramlar: Kelâm, Kādî Abdülcebbâr, Bilgi, Tanrı, İsbât-ı Vâcib 

Abstract: Developing arguments for the existence of God (ithbāt al-wājib) has been one of the important areas of inquiry that Muslim theologians (mutakallimūn) have focused on since the beginning of the science of kalām. The distinctive aspect of mutakallimūn in this regard is that they try to prove the existence of God by taking into account a theory of knowledge. When the classical period kalām books are examined, it is seen that the mutakallimūn initially dealt with the subject of knowledge and then specifically discussed the issues of God’s existence, oneness and prophethood on the basis of epistemic principles such as the definition, possibility, types and sources of knowledge. In this article, I will discussed how Qāḍī ‘Abd al-Jabbār (d. 415/1025), one of the important Muʿtazila theologians, tried to prove the existence of God on the axis of an epistemology. In this context, some views of Ashʿarī and Māturīdī theologians, who lived in the same period with Qāḍī ‘Abd al-Jabbār, on the subject will also be included. Thus, I will be try to determine the similarities and differences of the mutakallimūn in the classical period in terms of the theory of knowledge and ithbāt al-wājib. In this direction, firstly, I will show how Qāḍī ‘Abd alJabbār defines knowledge and the aspects in which he resembles and differs from other mutakallimūn in this definition. Then, I will be examined how Qāḍī ‘Abd al-Jabbār classifies the sources of knowledge, consisting of reason, senses and true report, within the scope of “necessary” (ḍarūrī) and “acquired” (iktisābī) types of knowledge. Finally, I will then treat how Qāḍī ‘Abd al-Jabbār tried to prove the existence of God and His attributes based on his theory of knowledge.

Keywords: Kalām, Qāḍī ‘Abd al-Jabbār, Knowledge, God, Ithbāt al-wājib